خودکارآمدی تحصیلی:
تعاریف و ویژگیهای خودکارآمدی:
خودکارآمدی
از نظریه شناخت اجتماعی آلبرت بندورا (1997) روان شناس مشهور، مشتق شده
است که به باورها یا قضاوتهای فرد به تواناییهای خود در انجام وظایف و
مسئولیتها اشاره دارد. نظریه شناخت اجتماعی مبتنی بر الگوی علی سه جانبه
رفتار، محیط و فرد است. این الگو به ارتباط متقابل بین رفتار، اثرات محیطی و
عوامل فردی(عوامل شناختی، عاطفی و بیولوژیک) که به ادراک فرد برای توصیف
کارکردهای روانشناختی اشاره دارد، تأکید میکند. بر اساس این نظریه، افراد
در یک نظام علّیت سه جانبه بر انگیزش و رفتار خود اثر میگذارند.
در
چارچوب رویکرد شناختی اجتماعی بندورا باورهای خودکارآمدی چنین تعریف شده
است: برداشتهایی که فرد از توانایی های خویش در انجام یک تکلیف خاص دارد،
به گونهای که تکلیف مورد نظر به صورت مفید و مؤثر انجام شود یا سطح
اعتمادی که فرد بر توانایی خویش در اجرای برخی فعالیتها یا موفقیت در برخی
عملکردها دارد (بندورا،1997).
بر اساس مدل خودکارآمدی برای اینکه شخص برای رسیدن به یک هدف تلاش کند یا با مشکلات مقابله کند باید سه شرط زیر را داشته باشد:
1- شخص معتقد باشد که هدف قابل دستیابی است و با تلاش به هدفش میرسد.
2- شخص معتقد باشد که مهارتهای لازم برای رسیدن به هدف را دارد.
3- هدف باید ارزش تلاش کردن را داشته باشد (بندورا،1977).
خودکارآمدی
همچنین یکی از ویژگیهای شخصیتی و باور درونی میباشد که بر طرز تفکر و
چگونگی رویارویی با مشکلات سلامت هیجانی و در تصمیمگیری و مقابله با فشار
روانی و افسردگی تأثیر میگذارد (بندورا و همکاران،2003).
در واقع
کارآمدی شخصی عبارت است از اعتقاد فرد مبنی برآنکه میتواند جریانی از
رفتار مورد انتظار در یک موقعیت را به طور موفقیتآمیزی انجام دهد و
بنابراین کارآمدی شخصی به عنوان برآورد شخص از نتایج پیامدهای رفتاری تلقی
میشود (محمدی،1383).
باورهای
خودکارآمدی میتوانند تأثیرات مثبت و منفی بر روی سلامتی افراد داشته
باشند، اگر شما باور داشته باشید که توانایی سازش با موقعیت را دارید، کمتر
احساس تنیدگی در آن موقعیت میکنید، باور مثبت درمورد تواناییهای خود در
ارتباط با بیماری و غلبه بر مشکلات همراه آن تأثیرات مثبتی بر سلامت داد
(اعرابیان و همکاران،1983).
افراد
دارای باورهای خودکارآمدی قویتر، در ارتباط با برطرف نمودن مشکلات روانی
قادر به تغییر حالات روانی خود میباشند، که کسب این متغیر به باورها و
تلاش افراد بستگی دارد. همچنین خودکارآمدی نقش میانجی در کاهش نشانههای
افسردگی ایفا مینماید و اضطراب و افسردگی افراد بالغ را میتوان با افزایش
و تقویت باورهای خودکارآمدی کاهش داد (کیم[1]،2002؛ به نقل از اعرابیان،1383).
انتظار و
نظریه اسناد، نظریه خودکارآمدی بندورا بر روی انتظار برای موفقی متمرکز
است. هر چند، بندورا میان دو نوع از باورهای انتظار تمایز قایل بود.
انتظارات پیامد، باورهاییاست که رفتارهای معین را به سمت نتایج معین هدایت
خواهد کرد (مانند اعتقاد به این موضوع که تمرین عملکرد فرد را بهبود خواهد
بخشید) و باورهایی در این مورد که فرد به طور مؤثر می تواند رفتارهای مورد
نیاز برای ایجا نتایج را انجام دهد (من میتوانم تمرینات سختی برای برنده
شدن در مسابقه بعدی انجام دهم) این دو نوع از باورهای انتظار متفاوتند
زیرا افراد میتوانند باور کنند که یک رفتار معیین منج به یک نتیجه معیین
خواهد شد (انتظار پیامد) اما ممکن است باور نداشته باشند که آنها
میتوانند آن رفتار را انجام دهند. (فیسکر[2] و همکاران،2002).
باورهای خودکارآمدی به صورت اتفاقی رخ نمیدهند. بندورا (1997) مطرح می کند
که باور افراد درباره خودکارآمدی خویش، بخش عمدهای از «خودآگاهی[3]
» آنان را تشکیل می دهد و برای ایجاد و تغییر نظام باورهای خود کارآمدی
چهار منبع مهم تشخیص داده است. این منابع شامل «تجارب تسلط یابی[4]»، «تجربه جانشینی[5]»، «قانع سازی اجتماعی[6]» و «حالت های فیزیولوژیکی[7]» می باشند.
باورهای خودکارآمدی افراد میتواند به وسیله چهار منبع تقویت و ایجاد شود:
1- تجارب مستقیم:
مؤثرترین روش تجارب مستقیم است. موفقیتهای افراد، باوری نیرومند در
خودکارآمدی افراد ایجاد میکند، در حالی که شکستها آنها را ویران
میسازند.
2- باورهای جانشینی:
که توسط الگوهای اجتماعی بدست میآید. دیدن افراد مشابه با کسب موفقیتهای
آنها باعث تلاش و برانگیختگی آنان شده و تواناییهای لازم جهت تسلط بر
موانع را یافته و موفق میشوند.
3- اقناع کلامی: افرادی که به صورت شفاهی تشویق می شوند زمانی که تسلط کامل بر توانایی ها را دارند، باعث تلاش و تحمل بیشتر آنها میشود.
4- داوری تواناییهای خود: خلق مثبت باعث افزایش خودکارآمدی شده و خلق محزون، معکوس عمل مینماید (بندورا،1997).
تعیینکنندههای خودکارآمدی:
باورهای
خودکارآمدی به طور متناوب از طریق تعیین کنندههایی در رفتار انسان نقش
اساسی ایفا میکنند. برخی از این تعیین کنندهها عبارتند از
انتخاب هدف:
خودکارآمدی
به عنوان یک عامل تعیینکننده مهم انتخاب اهداف پرچالش و فعالیتهای دشوار
فردی عملمی کند. یک فرد معمولاً اهدافی را انتخاب میکند که در کسب
موفقیتآمیز آنها، سطح معینی از توانایی را داشته باشد. بر این اساس، افراد
از فعالیتهایی که توانایی انجام آنها را ندارند، اجتناب میکنند. این
اجتناب به نوبه خود میتواند برای افراد در انجام فعالیتهای چالش برانگیز و
میزان تقویت مثب بازخوردهای حاصل از آن محدودیت ایجاد نماید. افرادی که به
کارآمدی خود باور دارند، اهداف چالش انگیز را انتخاب میکنند
و از
تجارب تهدیدآمیز اجتناب مینمایند و افراد با کارآمدی پایین از رویارویی با
تکالیف، وظایف واهداف مشکل پرهیز میکنند. افراد خودکارآمد بر اساس اهداف
انتخابی، خود را موظف به تعیین معیارهای عملکرد کرده و پس از آن به مشاهده و
قضاوت درباره نتایج عملکرد خود میپردازند و در صورت مشاهده ناهمخوانی بین
سطوح واقعی و مطلوب عملکرد، آنان احساس نارضایتی کرده و این محرکی برای
تعیین واصلاح عمل در آنان است. افراد از طریق انتخاب ها بر جریان زندگی
شخصی و شغلی خود اثر میگذارند. آنان از موقعیت ها، فعالیتها و به طور کلی
انتخابهایی که باور دارند بیش از حد توان آنهاست، اجتناب میکنند و آن
دسته از فعالیتهایی را انتخاب مینمایند که باور دارند میتوانند از عهده
آنها برآیند. افراد دارای احساس خودکارآمدی بالا، موقعیتها و اهدافی را
انتخاب میکنند که ممکن است بتوانند انجام دهند ولی خارج از توان آنان
نیست. باورهای خودکارآمدی در انتخابهای افراد همچون انتخاب رشته، حرفه و
کلاسهای پیشرفته تأثیر دارد و نقش مهمی در آینده شغلی و شخصی فرد دارد
(بندورا،1977).
ب) کسب نتایج یا پیامدهای مورد انتظار
خودکارآمدی
همچنین نقش مؤثری در پیامدهای بالقوه مشوقها و بازدارندههای مورد انتظار
دارد. پیامدهای قابل پیشبینی، عمدتاً به باورهای افراد در توانایی انجام
فعالیتها در موقعیتهای مختلف وابسته است. افراد دارای کارآمدی بالا
انتظار پیامدهای مطلوب از طریق عملکرد خوب را دارند ولی افراد دارای
کارآمدی پایین، انتظار عملکرد ضعیفی را از خود دارند و در نهایت نتایج
ضعیفی را به دست میآورند(بندورا،1977).
به نظر
بندورا فعالیتهای بی شماری وجود دارد که اگر به خوبی انجام شوند، پیامدهای
مطلوبی به دنبال دارند، ولی آن فعالیتها توسط افرادی که به تواناییهای
خود در انجام موفقیت آمیز شک میکنند، پیگیر نمیشوند. بالعکس افراد با
کارآمدی بالا، انتظار دارند با تلاشهای خود موفقیتهایی کسب کنند و با
وجود پیامدهای منفی به آسانی منصرف نمیشوند. بنابراین، نظریه خودکارآمدی
بیان میکند که باور فرد به تواناییهای خود، رفتارهای مورد نیاز برای کسب
نتایج مثبت مورد انتظار را ایجاد میکند و موجب میشود که فرد برای به
کارگیری رفتار خود تلاش های مضاعفی انجام دهد(بندورا،1977).
ج) اجرای اهداف
کارآمدی
درک شده نه تنها در انتخاب اهداف بلکه بر اجرای آنها نیز اثر میگذارد.
انجام یک تصمیم به هیچ وجه به افراد اطمینان نمیدهد که رفتارهای مورد نیاز
را به طور موفقیتآمیز انجام دهند و در مواجهه با مشکلات، استقامت و
پایداری داشته باشند. یک تصمیم گیری روانی به یک عمل روانی مشتق شده از
باور کارآمدی بالا، نیاز دارد. شخص باید یک خودکرداری(عملکردی) را به یک
خودعزمی اضافه کند، و گرنه، تصمیم گیرنده اندیشه و تفکر را به کار نگرفته
است. باور به کارآمدی شخصی همچنین به رفتار انسان شکل میدهد که آیا از
فرصتها استفاده میکند و یا از حضور آنان در شرایط مختلف زندگی جلوگیری به
عمل میآورد و وجود موانع و مشکلات را دشوارتر میسازد. افراد با
خودکارآمدی بالا بر فرصتهای ارتقاء شغلی و غلبه بر موانع متمرکز میشوند،
با ابتکار و پشتکار عنان کنترل بر محیط و محدودیتها را به دست میگیرند.
همچنین افرادی که دچار خودشکی میشوند، بر موانع و محدودیتها کنترل کمی
دارند و به آسانی تلاشهای خود را بیهوده میشمارند و از فرصتهای محیطی
کمتر استفاده میکنند(بندورا،1997).
ه) میزان استقامت و پشتکار
خودکارآمدی
درک شده در میزان استقامت، جدیت و پشتکار فرد در رسیدن به اهداف مورد
انتظار در برخورد با موانع، اثر میگذارد. افراد کارآمد در مواجهه با
رویدادهای دشوار، استقامت و پشتکار زیادی به خرج میدهند و از منابع مختلف
فردی و محیطی بازخوردهای مثبت میگیرند که آن بازخوردها به نوبهخود به
عنوان تقویت کننده یا قدرت دهنده به خودکارآمدی عمل میکنند.
برعکس،
افراد با خودکارآمدی پایین، و یا افرادی که در کسب نتایج مورد انتظار تلاش
نمیکنند، بازخوردهایی که نشانگر عدم توانمندی آنان در انجام وظایف است،
دریافت میکنند (بندورا،1997).
ی) استرس و فشار روانی
خودکارآمدی
بر میزان استرس و فشار روانی و افسردگی ناشی از موقعیت های تهدید کننده
اثر میگذارد. افراد با کارآمدی بالا در موقعیتهای فشارزا سطح فشار روانی
خود را کاهش میدهند. ولی افراد دارای خودکارآمدی پایین، در کنترل تهدیدها،
اضطراب بالایی را تجربه میکنند و عدم کارآمدی خود را گسترش میدهند و
بسیاری از جنبههای محیطی را پر خطر و تهدیدزا میبینند که این امر
میتواند موجب استرس و فشار روانی افراد شود. افرادی که باور دارند
میتوانند تهدیدها و پافشاریهای بالقوه را کنترل کنند، عوامل آشفتهساز را
به ذهن خود راه نمیدهند و در نتیجه به وسیله آنها آشفته نمیشوند
(بندورا،1997).
مراحل رشد خودکارآمدی:
کارآیی
شخصی به تدریج رشد میکند. زمانی که انسانها میکوشند بر محیط فیزیکی و
اجتماعیشان اعمال نفوذ کنند، پرورش کارایی شخصی را آغاز مینمایند. آنها
آموختن تواناییهایشان مثل مهارت جسمانی، مهارت اجتماعی و توانایی زبان را
آغاز میکنند. این تواناییها تقریباً به طور مستمر به کار برده میشوند و
عمدتاً از طریق تأثیرشان بر والدین، بر محیط عمل میکنند. که به صورت
ایدهآل، والدین به فعالیتها و تلاشهای کودک خود برا برقرار کردن رابطه
پاسخ میدهند و محیط تحریک کنندهای را فراه میآورند و اجازه آزادی رشد و
کاوش را به کودک میدهند (پاچاریز[8]، 2002).
[1] -Kim
[2] - Fiske
[3] - self- knowledge
[4] - mastery experiences
[5] - vicarious experience
[6] - social persuasion
[7] - physiological states
[8] - Pajares
